Làng nghề chiếu cói truyền thống Hoài Nhơn: Khám phá nét đẹp văn hóa

Bình Định nổi tiếng với vùng đất võ Tây Sơn và nhiều làng nghề, trong đó có làng nghề dệt chiếu cói truyền thống tại xã Hoài Châu Bắc, thị xã Hoài Nhơn.

Nổi tiếng với vùng đất võ Tây Sơn và nhiều làng nghề, Bình Định còn sở hữu làng nghề dệt chiếu cói truyền thống tại xã Hoài Châu Bắc, thị xã Hoài Nhơn. Với lịch sử hơn 200 năm, làng nghề này đã được Ủy ban Nhân dân tỉnh Bình Định công nhận là làng nghề truyền thống, góp phần tô điểm cho văn hóa xứ dừa Hoài Nhơn.

Hầu hết các hộ gia đình ở đây gắn bó với nghề trồng cói và dệt chiếu cói từ lâu đời, nghề truyền từ đời này sang đời khác. Ngoài thôn Chương Hòa, Hoài Nhơn còn nổi tiếng với các làng nghề dệt chiếu như Gia An, Quy Thuận, Gia An Đông,… Chính truyền thống này đã tạo nên câu tục ngữ:

Chiếu Gia An, anh trải em nằm, duyên chồng vợ trăm năm, anh đợi chờ…

Cói bông nâu

Làng nghề chiếu cói truyền thống, hai mùa mỗi năm, thậm chí ba mùa nếu thời tiết thuận lợi. Vụ chiêm bắt đầu từ tháng 3 đến tháng 4, vụ mùa kéo dài từ tháng 7 đến giữa tháng 9. Khi tôi ghé thăm, cánh đồng cói đang trong giai đoạn phát triển, chưa đến mùa thu hoạch. Dọc quốc lộ 1, xen kẽ những ruộng lúa là những cánh đồng cói trải dài, minh chứng cho sự phát triển của nghề thủ công truyền thống này.

Cánh đồng cói Gia An Đông

Cánh đồng cói Hoài Nhơn, với diện tích gần 50ha, là một bức tranh xanh nâu độc đáo, nơi những cây cói mềm mại, xốp, mọc hoang hay được trồng trên vùng đất nhiễm phèn chua. Màu xanh của lá xen lẫn màu nâu nhạt của hoa cói tạo nên một vẻ đẹp thanh bình, tựa như một tấm lụa trải dài bất tận. Đứng giữa cánh đồng, bạn sẽ cảm nhận được sự an yên, nhẹ nhàng, như được hòa mình vào khung cảnh vùng quê yên bình. Đó là kết quả của hành trình phi thường của người dân Hoài Nhơn, biến vùng đất nhiễm phèn chua thành một cánh đồng cói bạt ngàn, vượt qua nghịch cảnh của thiên nhiên.

Sau khi thu hoạch, người dân lựa chọn những sợi cói chất lượng tốt nhất để chẻ và phơi khô. Sợi cói được phơi dọc bờ, lề đường hoặc bãi đất trống cho đến khi đủ nắng, đảm bảo độ bền và chắc. Thông thường, khi sợi cói đạt khoảng 70% khô, người dân sẽ thu gom lại. Nếu bị dính nước mưa, sợi cói sẽ mất giá trị và không đạt chất lượng cao nhất. Sau đó, người dân sẽ chia cói ra để nhuộm hoặc giữ nguyên màu tự nhiên.

Những sợi cói vương vãi bên đường, dấu tích của một mùa thu hoạch đã qua.

Chiếu cói Hoài Nhơn nổi tiếng với hai loại: chiếu trơn và chiếu hoa. Chiếu trơn được dệt từ cói trắng mộc mạc, mang vẻ đẹp bình dị. Chiếu hoa lại được tạo nên từ sự kết hợp tinh tế giữa sợi cói trắng và sợi cói nhuộm màu, tạo nên những họa tiết độc đáo. Làng chiếu cói Hoài Nhơn tự hào với nhiều loại chiếu hoa như: chiếu rằng, chiếu hoa râm, chiếu gấm, chiếu vảy ốc, chiếu con cờ, chiếu long phụng… Trong đó, chiếc chiếu cổ lồi với hoa văn nổi bật đã từng đạt giải thưởng tại Hội chợ toàn quốc năm 1986.

Những bó cói khô, dấu tích của mùa vụ trước, được chất thành từng đống.

Người thợ nhuộm cói sử dụng các màu đỏ, vàng, xanh lá, tím để tạo nên những sắc màu rực rỡ. Họ nấu phẩm màu trong một nồi lớn, nhúng từng bó cói vào để màu đều, thấm sâu vào từng sợi, sau đó phơi khô rồi mới mang đi dệt.

Chiếu dệt thủ công với họa tiết ô vuông xen kẽ màu sắc, điểm xuyết những bó cói nhuộm màu.

Nghề dệt chiếu cói truyền thống giờ đây đã được hiện đại hóa với sự hỗ trợ của máy móc. Nhờ đó, người dân địa phương tiết kiệm được sức lao động, mỗi chiếc chiếu dệt máy chỉ mất khoảng 40-50 phút. Trung bình mỗi ngày, một người thợ có thể làm ra 10-15 chiếc chiếu. Tuy nhiên, vẫn còn một số hộ gia đình duy trì phương thức dệt chiếu thủ công truyền thống, nhưng số lượng rất ít.

Máy dệt chiếu của một hộ dân

Nghệ thuật dệt chiếu hoa đòi hỏi sự khéo léo và tỉ mỉ của người thợ. Họ phải ghép từng sợi cói đã nhuộm màu theo những mẫu được đặt trước, hoặc sáng tạo nên những mẫu chiếu độc đáo. Mỗi máy dệt với hàng trăm cuộn chỉ được sắp xếp một cách khoa học, đòi hỏi sự hiểu biết và kinh nghiệm của người thợ để vận hành và đưa sợi cói vào sao cho đẹp mắt. Chiếu hoa thường được dệt với chữ “thọ”, “song hỷ” hoặc “trăm năm hạnh phúc” ở giữa, bốn góc là hình tứ linh, hoa văn lớn, hoặc đơn giản là các ô màu xen kẽ.

Chỉ dùng để dệt chiếu, tạo nên những tấm chiếu bền chắc.

Sau khi dệt xong, chiếu được cắt biên gọn gàng, phơi thêm vài nắng cho khô ráo, sẵn sàng chào bán.

Chiếc chiếu đang được dệt, từng sợi đan xen, hé lộ hình hài của một sản phẩm hoàn thiện.

Chiếu cói Bình Định, với giá bán từ 80.000 đến 150.000 đồng tùy kích cỡ, không chỉ là sản phẩm hữu dụng mà còn mang giá trị văn hóa đặc trưng của vùng đất này.

Chiếu cói Hoài Nhơn, được yêu thích bởi khách hàng trong và ngoài nước, đã góp phần mang lại nguồn thu nhập đáng kể cho người dân địa phương. Sản phẩm đã chinh phục thị trường Đông Âu, Đông Nam Á, miền Trung và Tây Nguyên, khẳng định vị thế của làng nghề truyền thống.

Dù phải cạnh tranh với chiếu ni lông, chiếu trúc…, người nông dân vẫn kiên trì giữ nghề chiếu cói truyền thống. Lợi nhuận không cao, nhưng họ muốn gìn giữ tinh hoa ông bà để lại, tránh để nghề nghiệp bị mai một.

Xưởng chiếu truyền thống của người dân

Đến đây vào mùa thu hoạch cói, bạn sẽ được chứng kiến khung cảnh gặt cói nhộn nhịp từ sớm tinh mơ đến hoàng hôn, cùng người dân địa phương trải nghiệm trọn vẹn quy trình làm chiếu truyền thống.

Du lịch Hoài Nhơn đang thu hút du khách với những tour trải nghiệm độc đáo. Khám phá cánh đồng lúa chín vàng và tham quan làng nghề truyền thống dệt chiếu cói ở Hoài Châu Bắc là điểm nhấn ấn tượng mỗi mùa gặt cói, góp phần làm phong phú thêm các hoạt động du lịch địa phương.

Ca dao Việt Nam lưu giữ những câu thơ mộc mạc về nghề dệt chiếu, thể hiện sự khéo léo và tinh tế của người lao động.

Chiếu cói làng em nhuộm sắc tươi,
Công em nắng mưa, gió sương đầy.
Đi khắp bốn phương, khắp nơi nơi,
Gởi người quân tử, giấc ngủ yên vui.