Làng Nghề Nón Ngựa Truyền Thống Phú Gia: Khám Phá

Làng nghề nón ngựa Phú Gia, một niềm tự hào của người dân Phú Gia và Bình Định, nổi tiếng với những chiếc nón độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa địa phương.

Bình Định, kinh đô xưa của vương quốc Chămpa, không chỉ sở hữu khung cảnh thiên nhiên tuyệt đẹp của Kỳ Co, Hòn Khô, Eo Gió, Trung Lương… mà còn gìn giữ những giá trị văn hóa ngàn năm. Từ các cụm tháp Chăm nổi tiếng, các loại hình nghệ thuật truyền thống như Tuồng, bài Chòi, võ thuật cổ truyền Tây Sơn đến những làng nghề với tuổi đời hàng trăm năm, Bình Định là nơi hội tụ tinh hoa lịch sử và văn hóa.

Bình Định nổi tiếng với nhiều làng nghề truyền thống, từ dệt chiếu cói Hoài Nhơn, rượu Bàu Đá, gốm Vân Sơn, thổ cẩm Hà Ri… đến làng nghề nón ngựa Phú Gia. Làng nghề nón ngựa Phú Gia có lịch sử lâu đời, lưu giữ nét văn hóa độc đáo, góp phần làm nên bản sắc riêng cho vùng đất này.

Nét đẹp làng nghề nón ngựa Phú Gia mở ra từ cổng làng, nơi lưu giữ hồn quê Việt.

Làng nghề nón ngựa Phú Gia, với lịch sử gần 400 năm, nay thuộc thôn Phú Gia, xã Cát Tường, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định.

Nón ngựa Phú Gia, một kiệt tác của làng nghề nón lá Việt Nam, không chỉ là sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo mà còn là minh chứng cho văn hóa, lịch sử hào hùng. Xuất hiện từ thời Tây Sơn, nón ngựa từng là biểu tượng của quyền uy, chỉ dành cho giới quý tộc và quan lại. Tên gọi “nón ngựa” bắt nguồn từ sự dẻo dai, bền bỉ, phù hợp với những người cưỡi ngựa. Hình ảnh nón ngựa gợi nhớ đến đội quân Tây Sơn thần tốc, tượng trưng cho sức mạnh, uy nghiêm của con nhà võ.

Hình ảnh rồng uy nghi, hoa mai rực rỡ cùng những chi tiết tinh xảo trên chóp đồng tạo nên một tổng thể đẹp mắt, ấn tượng.

Mỗi mẫu hoa văn trên nón không chỉ là điểm nhấn thẩm mỹ mà còn thể hiện rõ ràng thứ bậc xã hội thời xưa. Nón ngựa với chóp bằng đồng hay bạc chạm trổ hình long, lân, quy, phụng là biểu tượng của quyền uy dành cho những người có chức vị cao như xã trưởng. Giới thượng lưu, địa chủ lại chuộng những chiếc nón mang hình ảnh mai, cúc, trúc, tùng, thể hiện sự thanh tao, đài các. Ngày xưa, người ta thường ví von những người cưỡi ngựa đội nón ngựa trông rất oai phong bằng câu đồng dao vui nhộn.

Thầy Chánh đầu bạc, áo vải nâu,Cưỡi ngựa qua làng, gái cười rổn rảng.

Để tạo ra một chiếc nón ngựa Phú Gia hoàn chỉnh, người thợ phải mất từ 3 đến 5 ngày, thậm chí có thể lên đến cả tháng với những mẫu phức tạp. Khác với nón lá thông thường, nón ngựa có cấu trúc đặc biệt, trải qua 10 công đoạn chính, trong đó tạo sườn mê, thắt nan sườn, lợp lá và thêu hoa văn là những công đoạn khó nhất. Riêng sườn nón đã mất từ 1 đến 3 ngày để hoàn thành, tùy vào mức độ tinh xảo của sản phẩm.

Công đoạn quan trọng trong việc tạo nên nón ngựa Phú Gia độc đáo.

Ở làng nón ngựa Phú Gia, lá kè (lá cọ), cây giang và rễ dứa là ba nguyên liệu chính. Lá kè, được tìm mua từ vùng núi Vĩnh Thạnh, Gia Lai, phải là lá vừa độ, không quá non, không quá già. Sau khi phơi nắng, sấy qua lửa than và phơi sương, lá kè đạt được độ dẻo dai cần thiết. Người thợ sử dụng kéo chuyên dụng với bản mỏng, lưỡi dài để cắt lá kè thành từng miếng nhỏ theo chiều cao nón.

Lá kè dùng để lợp nón

Nón ngựa, một sản phẩm thủ công truyền thống Bình Định, được làm từ những nguyên liệu đặc biệt. Cây giang, được tìm kiếm từ vùng An Tượng hoặc chợ Nón Gò Găng, được nạo sạch vỏ, phơi khô và chẻ nhỏ để tạo khung nón. Rễ dứa, loại rễ cắm sâu 3 năm, chắc chắn, chống mối mọt, được dùng làm sòi và vành nón. Nón ngựa có đường kính gần 50 phân, góc xiên 120 độ, thể hiện sự tỉ mỉ và kỹ thuật cao của người thợ.

Sườn nón ngựa

Truyền thống xưa, người dân làng nghề sử dụng tơ lá dứa ngâm nước, phơi khô để chằm nón. Nay, sợi cước nhỏ thay thế, tạo nét sắc sảo hơn. Đường chằm ẩn dưới mí lá, đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo của người thợ. Bên trong nón, nghệ nhân thêu hoa văn, lá, chim trĩ, long, lân, quy, phụng với nhiều màu sắc hài hòa.

Hình ảnh thêu bên trong nón ngựa

Nón ngựa Phú Gia đa dạng với hai kiểu dáng. Loại thông thường có chóp trần, đính chùm chỉ ngũ sắc, giá từ 300.000 đến 500.000 đồng. Kiểu nón bắt mắt hơn được trang trí bằng chụp bạc, đồi mồi hoặc đồng chạm trổ tinh xảo hình long, lân, quy, phụng.

Chóp bạc sáng lấp lánh bên trái, chóp da đồi mồi trầm ấm bên phải.

Nghệ nhân Đỗ Văn Lan không chỉ làm những chiếc nón ngựa bình thường mà còn tạo ra những tác phẩm nghệ thuật với kích thước lớn hơn, phục vụ trưng bày và tham dự các triển lãm làng nghề. Nổi bật nhất là chiếc nón đường kính 1 mét, hiện được trưng bày tại gia đình ông, là minh chứng cho tài năng và sự tâm huyết của người nghệ nhân. Chiếc nón này, được xem là chiếc nón ngựa lớn nhất Việt Nam, đã mất khoảng 1 tháng để hoàn thành.

Chiếc nón ngựa rộng vành, đường kính lên tới 1 mét.

Tủ trưng bày giới thiệu quy trình làm nón ngựa độc đáo cùng những chiếc nón đặc biệt, kết tinh tâm huyết của nghệ nhân Đỗ Văn Lan.

Nghệ nhân Đỗ Văn Lan không chỉ dừng lại ở việc tạo ra những chiếc nón ngựa truyền thống, ông còn thử sức với sáng tạo, biến tấu hình dáng nón ngựa thành chiếc nón quai thao. Tuy nhiên, quá trình chế tác chiếc nón quai thao này đòi hỏi nhiều thời gian hơn so với nón ngựa truyền thống.

Chiếc nón ngựa, với hình dáng tựa nón quai thao, được tạo tác bởi bàn tay tài hoa của nghệ nhân Đỗ Văn Lan.

Nghệ nhân Đỗ Văn Lan, hơn 55 năm gắn bó với nghề làm nón ngựa, đã truyền nghề cho con gái và con dâu. Ông học nghề từ năm 12 tuổi và nay vẫn miệt mài giữ lửa truyền thống. Tuy nhiên, ông lo lắng về tương lai của làng nghề khi nhịp sống hiện đại cuốn hút giới trẻ, khiến họ khó lòng tiếp nối nghề truyền thống.

Nghệ nhân Đỗ Văn Lan và vợ, bà Nguyễn Thị Tâm, cùng chung đam mê và tạo nên những tác phẩm nghệ thuật độc đáo.

Làng nghề nón ngựa Phú Gia nổi tiếng với những chiếc nón ngựa độc đáo, nhưng bên cạnh đó, những chiếc nón lá truyền thống vẫn được lưu giữ và gìn giữ bởi những người dân làng. Hầu hết người lớn tuổi ở đây đều biết chằm nón lá, một nghề thủ công đơn giản hơn so với làm nón ngựa.

Khung gỗ hình nan sườn nón lá, tạo nên kết cấu vững chắc cho chiếc nón truyền thống.

Bước vào làng, bạn sẽ bắt gặp hình ảnh những người phụ nữ tần tảo, ngồi chằm những chiếc nón lá bên hiên nhà. Dù thu nhập từ nghề này không cao, nhưng với người dân vùng quê Bình Định, chằm nón là công việc chủ động về thời gian, vừa giúp họ chăm sóc con cháu, vừa có thể tự chủ kinh tế, “ra đồng vào mua mắm, mua cá”.

Chằm nón bên hiên nhà

Làng nghề nón ngựa Phú Gia là niềm tự hào của người dân Bình Định, ghi dấu ấn lịch sử và văn hóa lâu đời. Nón ngựa Phú Gia không chỉ là sản phẩm truyền thống, mà còn trở thành điểm du lịch thu hút du khách trong và ngoài nước, mang đến trải nghiệm văn hóa độc đáo.