Tết Thanh Minh độc đáo của người Dao Chàm ở Quản Bạ, Hà Giang: Di sản văn hóa đặc sắc

Do chịu ảnh hưởng từ văn hóa Trung Hoa cổ đại, người Dao ở Quản Bạ vẫn duy trì tục lệ đón Tết Thanh Minh. Năm nay, lễ hội diễn ra vào ngày 12 tháng 4 dương lịch.

Tháng 4, giữa mùa xuân chuyển giao sang hạ, là thời điểm nhộn nhịp nhất ở Hà Giang với vô số lễ hội. Không khí se lạnh dễ chịu, cùng với mùa vụ đã qua, người dân có thời gian rảnh rỗi để tổ chức những lễ hội vui tươi, gặp gỡ, tìm hiểu nhau. Từ những lễ hội truyền thống đậm nét văn hóa đến những hoạt động vui chơi giải trí, tháng 4 ở Hà Giang mang đến một không khí sôi động và tràn đầy sức sống.

Tết Thanh Minh là một nét văn hóa đặc sắc của người Dao Chàm, chịu ảnh hưởng từ nền văn hóa Trung Hoa cổ đại. Theo truyền thống, Tết Thanh Minh diễn ra vào khoảng ngày 4-5 đến 20-21 tháng 4 dương lịch, nằm giữa tiết Xuân phân và Cốc vũ. Năm nay, người Dao Chàm sẽ đón Tết Thanh Minh vào ngày 12 tháng 4.

Ngày này, người Dao lên núi dọn dẹp phần mộ tổ tiên, họp mặt họ hàng tưởng nhớ công ơn cha ông, ôn lại nguồn gốc dòng họ. Không ngờ lễ giỗ tổ của người Dao lại được tổ chức quy mô như vậy, khác hẳn với tục lệ của người Kinh dưới xuôi, nơi lễ giỗ chỉ gói gọn trong phạm vi gia đình. Quang – chủ nhà người Dao, đã mời tôi tham dự, và tôi mới được chứng kiến nét đẹp văn hóa độc đáo này.

Sáng sớm, Quang bảo tôi đi tảo mộ với em. Tôi tưởng chỉ ra mộ thắp hương, đốt vàng mã rồi về, nào ngờ nhà đã chuẩn bị đồ cúng và đồ ăn từ rất sớm. Đồ cúng có vàng mã mua ngoài chợ, hương và cây vông được làm bằng tay. Thân cây vông là cành tre nhỏ vót hết lá, đầu cành được treo những dải giấy trắng cắt hình như những chuỗi hồ lô nối tiếp dài khoảng 1 mét, bó thành từng bó. Đặc biệt, đầu mỗi bó được bịt bằng những miếng giấy hình vuông hoặc tròn bằng lòng bàn tay. Nhà nào khéo thì cắt thành những bông hoa hay họa tiết zic zắc, còn không thì để nguyên hình vuông của giấy.

Khoảng 9 giờ sáng, Quang cùng dòng họ Lý bắt đầu hành trình ra khu mộ tổ. Nằm giữa cánh đồng sát rìa làng, khu mộ là nơi yên nghỉ của tổ tiên đời cụ, kị của Quang. Do đó, rất đông người thân trong họ, từ nhiều gia đình, cùng góp mặt. Mấy chục chiếc xe máy chen chúc trên con đường bê tông nhỏ dẫn vào cánh đồng. Mỗi gia đình cắm một cây vông ở mộ tổ, biểu thị sự tôn kính và ghi nhớ. Đây là mộ tổ lớn nhất, Quang kể còn có mộ tổ to hơn nữa, nhưng giờ đã thất lạc. Mộ càng có nhiều cây vông, càng chứng tỏ niên đại lâu đời.

Lễ tảo mộ của người Dao giản dị, họ dọn dẹp bụi rậm, nhổ cỏ hoang, đắp đầy nấm mồ, cắm vông, thắp hương, đốt vàng mã và khấn vái mời tổ tiên về nhận lễ, phù hộ cho người sống. Không cầu kỳ như dưới xuôi với hoa, rượu, tiền vàng hay đồ chay, người Dao chỉ cần lòng thành kính và những nghi thức đơn sơ để tưởng nhớ tổ tiên.

Buổi họp mặt gia đình đông đủ, thiếu vắng ai là thiếu vắng cả một nhánh. Lần lượt từng người đến, mang theo cây vông, đồ ăn và rượu, tiếng cười nói rôm rả chào hỏi như chưa bao giờ gặp mặt. Mọi người cùng nhau đốt lửa, nướng thịt và măng ở bãi trống cạnh mộ. Các món ăn được mang đến từ nhiều nhà, góp chung rồi lại chia đều vào các mâm. Tuổi tác phân chia rõ ràng, các cụ lớn tuổi, đàn ông tuổi cha chú, phụ nữ và những người trẻ như Quang, mỗi người một mâm, cùng vui vẻ bên nhau.

Bữa ăn chưa kịp chín, tiếng cười đã rộn ràng với trò oẳn tù tì uống rượu, từ người già đến trẻ nhỏ, đàn ông lẫn phụ nữ đều hào hứng tham gia. Sau khi vào mâm, rượu bia được rót liên tục, tạo nên không khí náo nhiệt như một bữa tiệc thực sự. Ai say thì nằm dài trên bãi cỏ, còn những người còn tỉnh táo thì vẫn tiếp tục nâng ly chúc mừng.

Tết Thanh minh làm tôi nhớ về tục tảo mộ ở quê. Quê tôi thường tảo mộ trước Tết Nguyên đán, họp họ hàng ăn uống, nhưng đa phần là con trai của họ. Mấy năm nay đi làm về muộn, tôi không có dịp tảo mộ. Có lẽ câu “Thanh minh trong tiết tháng ba” xuất phát từ đây, bởi người Dao vẫn giữ phong tục ấy và xem đó là một ngày trọng đại trong năm. Ngoài tảo mộ, còn có tục làm cơm rằm, cũng là một việc quan trọng, mỗi nhà sẽ chọn ngày làm và mời họ hàng, bạn bè đến ăn. Hôm nay, mẹ Quang và Bé đã đi ăn rằm bên nhà nội, chắc khoảng 2, 3 ngày nữa nhà Quang cũng sẽ làm cơm rằm.

Buổi tảo mộ khép lại, ông trưởng họ đứng lên, mọi người im lặng dõi theo. Mặc dù không hiểu tiếng Dao, tôi vẫn cảm nhận được sự trang nghiêm trong lời ông. Sau này, Quang giải thích đó là lời tổng kết năm cũ, nhắc nhở về việc giữ gìn truyền thống và những dự định cho năm tới. Khi ông trưởng họ kết thúc, tiếng vỗ tay vang lên như lời tán thưởng từ trái tim của mỗi người.

Đi Hà Giang vào tháng 4, nếu thấy những cây vông trắng bay phất phới trên những lùm đất cao, đó là dấu hiệu Tết Thanh Minh của người dân nơi đây đã qua.

Ngoài tục cắm cây vông trên mộ vào Tết Thanh Minh của người Dao, người Mông còn có tục trồng cây lau trắng trên mộ người đã khuất. Vào cuối tháng 11 đầu tháng 12, khi những bông lau trắng muốt nở rộ, trông không khác gì những cây vông. Sự tương đồng giữa hai tục lệ này rất đáng để tìm hiểu.