Chùa Diệu Đế, tọa lạc tại 100 Bạch Đằng, Huế, là một trong ba ngôi quốc tự của triều Nguyễn còn lại, đóng vai trò quan trọng trong lịch sử Phật giáo Huế.

Nằm ẩn mình trong khuôn viên 100 Bạch Đằng, Huế, bên bờ Đông sông Đông Ba, chùa Diệu Đế là một trong ba ngôi quốc tự của triều Nguyễn còn sót lại, giữ vị trí quan trọng trong lịch sử Phật giáo xứ Huế.

Chùa Diệu Đế: Quốc tự trẻ nhất Việt Nam

Chùa Diệu Đế tọa lạc trên mảnh đất xưa thuộc phủ Phúc Quốc công Hồ Văn Bôi, cha của bà Hồ Thị Hoa, hoàng hậu của vua Minh Mạng. Chính tại đây, năm 1807, bà Hồ Thị Hoa sinh ra hoàng tử Nguyễn Phúc Dung (sau đổi thành Nguyễn Phúc Miên Tông). Hoàng tử Miên Tông lớn lên tại ấp Xuân Lộc ở phía Đông kinh thành, và sau này trở thành vua Thiệu Trị (1840 – 1847), vị vua thứ 3 của triều Nguyễn.

Tam quan chùa Diệu Đế uy nghi, nhìn từ đường Huỳnh Thúc Kháng, bên bờ Tây sông Đông Ba.

Năm 1844, sau khi lên ngôi 4 năm, vua Thiệu Trị cho xây dựng chùa Diệu Đế trong chính vương phủ thời thơ ấu của mình, theo lời tâu của quần thần. Ngôi chùa được xem là nơi cầu phúc cho dân, tọa lạc trên đất quý phát phúc. Theo văn bia, Diệu Đế là biểu tượng cho nét văn hóa độc đáo, ẩn chứa nguồn cội thâm uyên được thể hiện qua những nét đẹp tinh tế. Dù được xây dựng muộn nhất trong số 3 ngôi quốc tự còn lại ở Huế (cùng với Thiên Mụ tự và Thánh Duyên tự), chùa Diệu Đế vẫn giữ một vị trí đặc biệt, bởi nó gắn liền với cuộc đời và tên tuổi của vị vua tài năng này.

Năm 1885, Kinh thành Huế thất thủ, chùa Diệu Đế bị quân Pháp trưng dụng. Đến năm 1887, nhiều công trình bị dỡ bỏ, chỉ còn lại chánh điện Đại Giác, cổng tam quan và gác Đạo Nguyên. Năm 1910, gác Đạo Nguyên cùng hai lầu chuông – trống bị dỡ bỏ. Chùa Diệu Đế bị bỏ hoang cho đến năm 1953, khi được trùng tu lại với sự hỗ trợ của bà Từ Cung và các Phật tử. Điện Đại Giác được đổi thành điện Đại Hùng.

Chùa cổ kính ẩn mình trong sắc xanh cố đô.

Từ chùa nhìn ra tam quan, hai lối dẫn đến hai địa điểm: Bi đình bên phải, Chung đình bên trái.

Nằm đối xứng hai bên tam quan chùa Diệu Đế là Bi đình (lầu bia) và Chung đình (lầu chuông). Hai quả chuông lớn, được đúc vào năm 1846 thời vua Thiệu Trị, là niềm tự hào của nhà chùa. Một quả đặt tại Chung đình gần tam quan, quả còn lại treo ở lầu chuông, bên trái điện Đại Hùng, góp phần tạo nên vẻ uy nghi, cổ kính cho ngôi chùa.

Bi đình và Chung đình nằm ngay sau cổng tam quan.

Tấm bia đá cao 1.9 mét, rộng 1.07 mét, đặt trong Bi đình, ghi lại việc dựng chùa, làm tượng và 7 bài thơ của vua Thiệu Trị. Được dựng vào giữa năm 1846 (năm Thiệu Trị thứ 6), cùng thời điểm đúc 2 quả đại hồng chung, bia đá là minh chứng lịch sử về công trình kiến trúc và văn hóa của nhà chùa.

Bước vào điện Đại Hùng theo trục chính, xuyên qua tam quan uy nghi.

Bước qua tam quan, con đường trục chính rợp bóng mát cổ thụ dẫn đến điện Đại Hùng. Trước điện, hai nhà Lôi gia đối diện, thờ Bát Bộ Kim Cang, tạo nên không gian linh thiêng.

Hai Lôi gia trấn giữ hai bên điện Đại Hùng, nơi Bát Bộ Kim Cang được thờ uy nghiêm.

Điện Đại Giác được trùng tu và đổi tên thành điện Đại Hùng vào năm 1953. Chánh điện có 4 cột trụ bê tông, trần điện được nghệ nhân Phan Văn Tánh, tác giả bức bích họa Cửu long ẩn vân ở lăng Khải Định, trang trí với bức tranh Long vân khế hội. Tranh vẽ 5 đầu rồng ẩn trong mây trên trần và 4 con rồng trên 4 cột trụ chính, tạo nên một tác phẩm vô cùng đặc sắc và quý giá. Năm 2008, bức tranh được công nhận là bức tranh vẽ trên trần lớn nhất Việt Nam.

Sau hơn 60 năm, tòa chánh điện cũ của chùa xuống cấp. Năm 2018, nhà chùa xây dựng chánh điện mới sát bên cạnh. Tuy nhiên, việc hai tòa điện kề sát nhau gây bất tiện và để bảo tồn bức bích họa Long vân khế hội quý giá, cuối tháng 9/2022, nhà chùa quyết định di dời chánh điện cũ về phía sau 18 mét. Việc di dời tạo không gian thông thoáng, thuận tiện cho việc tu sửa, bảo quản công trình lịch sử và phù hợp với hoạt động của nhà chùa.

Điện Đại Hùng, xây dựng năm 2018, uy nghi tọa lạc trước ngôi điện.

Chánh điện chùa Diệu Đế trang nghiêm với hoành phi “Diệu Đế Quốc Tự”, được hoàn thành vào ngày 4 tháng 3 năm Giáp Thìn (1844). Thầy Thích Hải Đức, trụ trì chùa, cho biết hoành phi này được thực hiện vào năm Thiệu Trị thứ 4. Hai đầu hồi tiền sảnh được bài trí tượng Thập Bát La Hán bằng đất, thể hiện đầy đủ tâm trạng, vô cùng sống động.

Lầu chuông và gác trống uy nghiêm, tọa lạc hai bên trái phải điện Đại Hùng.

Chánh điện cũ nằm ngay sát sau chánh điện mới.

Đi theo hướng bên trái của điện Đại Hùng, phía sau lầu chuông, là tòa chánh điện cũ, nơi ở và tu học của các vị sư tăng trong chùa.

Phòng học nằm ở dãy nhà phía sau, bên trái chánh điện.

Khu vực ban thờ và các phòng phía sau điện cũ

Bức bích họa Long vân khế hội từng nằm trong gian chánh điện cũ, phía sau ban thờ. Tuy nhiên, du khách không được vào chánh điện vào tháng 3/2021. Đến cuối tháng 9/2022, chánh điện cũ được di dời về phía sau 18 mét, gần khu vực khoảnh vườn đặt các chậu cây (như trong ảnh góc trên bên trái).

Gần 180 năm đã trôi qua, ngôi chùa cổ kính ẩn mình trong một khuôn viên xanh ngút ngát, trầm mặc giữa lòng cố đô bên dòng sông Đông Ba. Nơi đây đã trải qua bao thăng trầm của thời gian và chiến tranh, sự hoành tráng của một ngôi quốc tự triều Nguyễn giờ chỉ còn là dấu tích. Tuy nhiên, chùa Diệu Đế vẫn giữ gìn được nhiều pháp khí, pháp bảo quý giá, như một minh chứng cho lịch sử hào hùng của đất nước.

Sau khi chánh điện cũ được di dời và tu sửa hoàn thiện, du khách và Phật tử sẽ lại được chiêm ngưỡng bức bích họa Long vân khế hội nổi tiếng tại quốc tự này.