Nghề dệt vải lanh truyền thống ở Hà Giang là minh chứng cho sự kết nối giữa con người và thiên nhiên, nhắc nhở người H’Mông về cội nguồn của mình.

Người H’Mông có câu: “Nhà nào trồng lanh, nhà ấy có người phụ nữ khéo tay”. Câu nói ấy đã trở thành lời khẳng định về sự cần cù, khéo léo của người phụ nữ H’Mông. Để tạo ra một tấm vải lanh, họ phải trải qua gần 40 công đoạn, từ thu hoạch bông lanh cho đến dệt vải. Nghề dệt lanh truyền thống ở Hà Giang, không chỉ là phương thức sinh kế, mà còn là lời nhắc nhở về cội nguồn, về sự kiên nhẫn, cần cù của người H’Mông.

Nghề dệt lanh là truyền thống lâu đời của người H’Mông, thể hiện sự khéo léo và tinh hoa văn hóa của dân tộc.

Lanh: Biểu tượng văn hóa H’Mông

Người H’Mông quan niệm cây lanh là biểu tượng của sự trường tồn, gắn liền với cuộc sống và văn hóa của họ. Câu tục ngữ “Ở đâu có cây lanh, ở đó có người H’Mông” đã minh chứng cho điều đó. Từ thuở lọt lòng, người phụ nữ H’Mông đã được dạy cách trồng lanh, dệt vải, biến nó thành sợi chỉ kết nối đời sống. Cây lanh không chỉ là nguồn nguyên liệu chính cho vải vóc mà còn được sử dụng trong các nghi lễ, phong tục, thể hiện niềm tin vào sức sống bất diệt của dân tộc.

Cây lanh là biểu tượng văn hóa tâm linh, gắn liền với đời sống tín ngưỡng của người H’Mông.

Trồng lanh, thu hoạch, xử lý sợi

Để tạo nên một tấm vải lanh thuần tự nhiên, người ta phải trải qua một hành trình dài và tỉ mỉ, từ việc thu hoạch cho đến xử lý sợi, dệt vải, và xử lý vải. Quá trình này có thể kéo dài hàng tháng trời. Dưới đây là một số công đoạn quan trọng trong hành trình tạo nên một tấm vải lanh:

Thu hoạch và phơi lanh

Mùa hè về, đồng quê rộn ràng tiếng cười khi mọi người cùng thu hoạch cây lanh. Thanh niên khỏe mạnh gánh vác nhiệm vụ chặt lanh, những đứa trẻ nhỏ tíu tít thu gom cây về, người già nhẩn nha tước lá, gom thành bó. Cả làng cùng chung tay, tạo nên bức tranh lao động rực rỡ dưới nắng vàng.

Thu hoạch lanh vào mùa hè

Thu hoạch lanh vào mùa hè

Sau khi thu hoạch, cây lanh được bó thành từng bó lớn đem về nhà. Để chuẩn bị cho việc phơi, người ta phơi héo cây lanh dưới nắng và sương cho đến khi chúng ngả màu vàng nâu.

Phơi lanh

Xử lý sợi: Tước, nối, xe, lăn

Tước sợi lanh là công đoạn tiếp theo sau khi phơi nắng phơi sương đủ độ. Việc này cần hoàn thành trước khi gió mùa đông bắc tràn về, bởi thời tiết lạnh sẽ khiến lanh khô sợi, làm giảm độ bền, sợi dễ bị nát và khó nối.

Nối sợi là công đoạn tốn nhiều thời gian, đòi hỏi sự tỉ mỉ. Những sợi lanh sau khi tước đều được nối đầu ngọn với đầu ngọn, đầu gốc với đầu gốc, đảm bảo các sợi đều nhau. Điều này giúp vải dệt đạt độ phẳng, mịn. Việc nối sợi có thể được thực hiện ở bất cứ đâu, tranh thủ những lúc rảnh rỗi như trông em, đi làm nương, lấy nước,…

Hình ảnh quen thuộc ở chợ quê là những người phụ nữ với những búi lanh to quấn trên người. Trong lúc chờ khách, họ tranh thủ cuốn sợi, chuẩn bị cho ngày dệt, những công việc quen thuộc gắn liền với cuộc sống làng quê.

Người phụ nữ H’Mông, khi đi chợ, luôn mang theo một bó sợi, ẩn chứa nét đẹp truyền thống.

… hay khi đi làm nương

Sau khi xe và nối sợi bằng tay, sợi được đưa lên guồng xe để tiếp tục xe. Để tránh đứt, các cuộn sợi được nhúng nước từ 15 đến 20 phút trước khi xe, giúp sợi mềm và dẻo dai hơn.

Guồng quay gỡ rối sợi

Sau khi chuyển từ dạng dẹt, mỏng của vỏ cây sang dạng tròn, xoắn bện, người H’Mông lăn sợi để làm mềm, bóng, đồng thời tạo ra các đầu nối mỏng, phẳng, che đi các mối nối.

Sợi lanh thô

Sợi lanh đã được xử lý

Dệt vải

Nghệ thuật dệt vải của người H’Mông trên cao nguyên đá Đồng Văn – Hà Giang nổi tiếng bởi sự tinh tế và kỹ thuật se lanh bậc thầy. Những bàn tay khéo léo của người mẹ, người bà đã tạo nên những tấm vải độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa của dân tộc.

Vải dệt của người H’Mông được tạo nên trên khung cửi đơn giản, với hai thanh gỗ vuông vắn (12cm x 12cm) dài 60cm, đặt cách nhau 50cm. Giữa hai thanh đứng, bốn thanh ngang nhỏ hơn tạo thành khung cửi, cùng với con thoi khá to. Khi dệt, khung cửi được buộc vào cột nhà, người thợ ngồi trên ghế đẩu, tạo nên hình ảnh quen thuộc của làng nghề truyền thống.

Việc dệt vải thường do những người phụ nữ giàu kinh nghiệm như bà và mẹ đảm nhiệm.

Nhuộm vải

Tấm vải dệt xong có màu mộc trầm, hơi nâu. Để có được màu trắng đẹp, vải cần được tẩy trắng bằng tro bếp nhiều lần, tương tự như tẩy sợi. Mức độ tẩy trắng tùy thuộc vào nhu cầu của sản phẩm, tạo ra những sắc độ trắng khác nhau.

Vải lanh thô mang màu nâu nhạt đặc trưng.

Vải lanh Hà Giang mang trên mình những gam màu tự nhiên, được chắt lọc từ thiên nhiên. Màu vàng rực rỡ của nghệ, xanh dịu dàng của chàm, tím huyền bí của cẩm, nâu trầm ấm của củ nâu, hồng đỏ tươi tắn của tô mộc, cùng với sắc màu của lá ổi, lá chuối, lá dứa, lá rừng và vỏ gỗ… Tất cả được bàn tay khéo léo của người thợ pha trộn, nhuộm và phơi dưới nắng đẹp của vùng đất cao nguyên, tạo nên những tấm vải độc đáo, mang hồn quê hương.

Nhuộm vải tự nhiên từ cây, củ, lá mang đến sắc màu độc đáo, thân thiện môi trường.

Nhuộm chàm là kỹ thuật nhuộm vải độc đáo, đặc trưng của người H’Mông.

Vẽ sáp ong

Để tạo nên những hoa văn độc đáo trên tấm vải, người H’Mông sử dụng một kỹ thuật truyền thống: vẽ bằng sáp ong. Sáp ong được nung chảy trên than hồng, sau đó được vẽ lên vải trắng theo những mẫu hình khối đối xứng, như hình thoi hay hình vuông. Khi nhuộm, những đường nét có sáp ong sẽ không bị ngấm màu, tạo ra các họa tiết nổi bật, vô cùng đẹp mắt.

Nghệ nhân tài hoa, nét vẽ sáp nhuần nhuyễn trên tấm vải, tạo nên những tác phẩm nghệ thuật độc đáo.

Vải vẽ sáp ong, nét vẽ thủ công tinh tế, không cần khuôn mẫu, mang đến vẻ đẹp tự nhiên, độc đáo.

Văn hóa truyền thống & nghề thủ công đặc sắc

Nghề dệt vải của người H’Mông, với nguyên liệu đơn sơ từ cây lanh, cây chàm, sáp ong, đã vươn lên tầm cao của nghệ thuật hội họa và kỹ thuật may vá. Dù quy trình thủ công tốn nhiều thời gian và khó mang lại giá trị thương mại cao, người H’Mông vẫn gìn giữ nghề truyền thống này. Bạn có thể chiêm ngưỡng các công đoạn tuyệt vời này khi đến làng dệt lanh Lùng Tám, huyện Quản Bạ, Hà Giang, nơi bạn cũng có thể ngắm nhìn những sản phẩm thủ công tinh xảo từ cây lanh của đồng bào H’Mông.

Sản phẩm làm từ cây lanh

Sản phẩm làm từ cây lanh

Nắng sớm Hà Giang nhuộm vàng khung cảnh, nơi cô gái H’Mông dịu dàng phơi tấm vải lanh nhuộm từ tro bếp. Hình ảnh ấy thôi thúc tôi muốn chia sẻ vẻ đẹp của Hà Giang, không chỉ là thiên nhiên hùng vĩ, mà còn là con người hiền hòa, nếp sống giản dị và những giá trị truyền thống được gìn giữ. Mong rằng qua những câu chữ này, bạn sẽ thêm yêu mến đất và người Hà Giang, một vùng đất đầy nắng gió, nhưng tràn đầy yêu thương.